We wtorek 22 października w wieku 96 lat zmarł w Limie peruwiański teolog i dominikanin o. Gustavo Gutiérrez OP. Studiował medycynę, sztukę, filozofię, psychologię w Lyonie, Louvain, Rzymie i Paryżu, a następnie także teologię, ponieważ stopniowo dojrzewało w nim powołanie kapłańskie. Zmarły był jednym z głównych twórców teologii wyzwolenia. W lipcu 1968 w Chimbote wygłosił wykład „Ku teologii wyzwolenia”. Był autorem m.in. dzieła „Teologia wyzwolenia. Historia, polityka i zbawienie” (1971).
Gustavo Gutierrez OP nigdy nie popadł w poważniejszy konflikt z Watykanem, choć jego dzieła również były przedmiotem dyskusji w Stolicy Apostolskiej.
Śmierć tego wybitnego dominikańskiego teologa jest okazją do przyjrzenia się zjawisku, które określane jest jako teologia wyzwolenia.
Czym jest teologia wyzwolenia?
Teologia wyzwolenia to ruch intelektualny i religijny, który pojawił się w Ameryce Łacińskiej w latach 60. XX wieku. Łączy w sobie elementy teologii chrześcijańskiej i analizy społecznej, skupiając się na walce z ubóstwem, niesprawiedliwością społeczną i opresją. Główne założenia teologii wyzwolenia to:
- Preferencyjna opcja dla ubogich: Podkreśla, że Bóg ma szczególną troskę o ubogich i marginalizowanych, a Kościół powinien stać po ich stronie.
- Analiza społeczna: Teologia wyzwolenia wykorzystuje narzędzia socjologiczne i polityczne do zrozumienia przyczyn ubóstwa i opresji.
- Działanie praktyczne: Wierzy, że wiara powinna prowadzić do konkretnych działań na rzecz zmiany społecznej i poprawy warunków życia ludzi.
- Krytyka strukturalnej przemocy: Zwraca uwagę na systemowe przyczyny biedy i niesprawiedliwości, a nie tylko na indywidualne grzechy.
Ruch ten zyskał zarówno zwolenników, jak i krytyków, w tym ze strony niektórych hierarchów Kościoła katolickiego, którzy obawiali się, że może on prowadzić do politycznych ekstremizmów. Głównymi przedstawicielami teologii wyzwolenia, obok Gustavo Gutierreza OP są: Leonardo Boff OFM, który łączył teologię wyzwolenia z ekologią i krytyką globalizacji. Jego prace podkreślają związek między ubóstwem a zniszczeniem środowiska; Jon Sobrino SJ, który skupia się na tematach męczeństwa i wierności Jezusowi w kontekście walki o sprawiedliwość; José María Vigil – działacz społeczny, który angażuje się w różne inicjatywy na rzecz sprawiedliwości społecznej i pokoju w Ameryce Łacińskiej; Rubén Alves – socjolog, który badał związki między religią a kulturą w kontekście wyzwolenia.
Papież Franciszek
Papież Franciszek ma ambiwalentny stosunek do teologii wyzwolenia. Z jednej strony dostrzega znaczenie walki z ubóstwem i społeczną niesprawiedliwością, co koresponduje z jego nauczaniem o preferencyjnej opcji dla ubogich. Z drugiej strony, Franciszek ostrzega przed skrajnościami i niebezpieczeństwem polityzacji teologii.
W swoich wypowiedziach papież podkreśla, że teologia wyzwolenia nie powinna być redukowana do ideologii politycznej, ale powinna koncentrować się na duchowym i moralnym wymiarze walki o sprawiedliwość. Zachęca do zaangażowania w działania na rzecz ubogich, ale jednocześnie apeluje o unikanie podziałów ideologicznych i ekstremizmów. Jego podejście można określić jako próba zintegrowania społecznej sprawiedliwości z katolicką nauką, unikając jednocześnie pułapek ideologicznych.
Teologia wyzwolenia w Polsce
Polska recepcja teologii wyzwolenia była ograniczona, ale nie całkowicie nieobecna. Niektórzy polscy teologowie i badacze zainteresowali się tym ruchem, analizując jego zasady w kontekście polskiej rzeczywistości społecznej i historycznej. Prace takich autorów jak Krzysztof Górny czy Marek Wójtowicz eksplorują zbieżności między teologią wyzwolenia a polskim doświadczeniem opozycji wobec totalitaryzmu.
W polskim Kościele katolickim, w wymiarze instytucjonalnym, teologia wyzwolenia spotkała się z pewnym oporem, szczególnie w okresie PRL, gdzie akcentowano potrzebę jedności i stabilności. W kontekście przemian po 1989 roku, niektóre grupy i organizacje społeczne inspirowały się teologią wyzwolenia, starając się działać na rzecz sprawiedliwości społecznej i pomocy ubogim. W obliczu współczesnych problemów społecznych, takich jak ubóstwo i nierówności, niektórzy duchowni zaczęli jednak nawiązywać do idei tego ruchu, szczególnie w kontekście pracy na rzecz praw człowieka i sprawiedliwości społecznej.
Chociaż teologia wyzwolenia nie zdobyła w Polsce tak szerokiego uznania jak w Ameryce Łacińskiej, jej idee mają pewne odbicie w dyskusjach o sprawiedliwości społecznej i solidarności.